میل اخنگان بنایی آجری است که در فاصله ۲۲ کیلومتری شمال شهر مشهد مجاور روستایی به همین نام در کناره جاده توس به پاژ (زادگاه فردوسی) واقع شده‌است. طرح معماری میل به دوره تیموری و قرن نهم هجری منتسب می‌باشد.

بنا بر روایات متون کهن در نزدیکی میل واقع در مدخل دره کارده در سده چهارم هجری نبردی خونین بین والیان و حکام قبلی خراسان وسلطان محمود غزنوی روی داده‌است.

تاریخچه بنا :

در مورد تاریخ ساخت بنا با توجه به عدم وجود کتیبه ای که مؤید تاریخ دقیق ساخت بنا باشد و بر اساس شواهد تاریخی و معماری محققین نظرات بسیاری ارائه داده اند . آندره گدار این بنا را به علت کاربرد کاشی های مربع شکل نقش دار به دوره تیموری منسوب کرده است . لیزا گلمبک و دونالد ویلبرنیز تاریخ ساخت بنا را مشخصاً اعلام نکرده ، آنرا از بناهای نیمه اول قرن ۹ دانسته و هیلن براند به عصر ایلخانیان نزدیک تر می داند .

بر این اساس می توان احتمال داد بنا در دوره تیموری ( قرن نهم هجری ) ساخته شده و هدف سازنده بنا ساختن بنایی بی نظیر بوده و بنابراین از تجربیات و الگوهای معماری دوره های قبل ( ایلخانی ) بهره برده و بنایی شاخص و بی مانند بر جای گذارده است .

دلایل شکل گیری بنا :

برج های آرامگاهی اصولاً به دو منظور ایجاد شده اند . نخست به عنوان بنای آرامگاهی مدفن شخص یا بزرگی بوده اند و از این رو بیشتر جنبه نمادین داشته اند . از سوی دیگر نیز این برج ها جنبه میل راهنما را داشته اند و از آن جا که اکثراً در پیرامون شهرها و آبادی ها ایجاد می شده اند هدایتگر کاروانیان به آن دیار بوده اند .

البته جدیدترین مطالعات نجومی توسط متخصصین مؤید این مطلب است که این برج ها با دارا بودن دریچه هایی که در نقاط خاص تعبیه می شده اند دارای کاربری نجومی بوده و از آن جهت رصد ایام سال و تعیین گاه شمار استفاده می شده است .

معرفی بانی و معمار اثر :

آن گونه که درباره تاریخ ساخت بنا در بین محققین اختلاف نظر وجود دارد . درباره بانی و معمار اثر نیز نظرات متفاوتی بیان شده است . گدارآنرا مقبره گوهرتاج خاتون خواهر گوهر تاج تیموری دانسته و دونالد ویلبر آن را از جمله ابنیه ساخته شده به وسیله امیر علی شیر نوایی معرفی کرده است . روایات محلی آن را گور دختری هندی می دانند که خانواده اش در آن حدود آب و ملکی داشته و خود در راه زیارت حرم امام هشتم شیعیان درگذشته و در ملک پدری دفن شده است . آقای مهدی سیدی نویسنده کتاب تاریخ شهر مشهد آن را محل گورستان عمومی شهدای جنگی مهم ، احتمالاً نبرد اندرخ که در همین محل در سال ۳۸۵ هـ رخ داده است منتسب کرده است .

در کتیبه داخل بنا نیز نام بانی و تاریخ ساخت بنا مشخص نیست و چنین آمده است :

« المشهورالعراق … امیر الامراء الاعظم الاعدل غیاث الدنیا و الدین ناصر الاسلام و المسلمین ابو… الخاتون اعظم …. »

از آن جا که در کتیبه مذکور لقب دو شخص ، یک مرد و یک زن آمده است ، دو احتمال وجود دارد ؛ اگر مقبره برای خاتون بوده توسط امیر ساخته شده و اگر مقبره برای امیر است باز توسط همین خاتون که زنی عارفه و نسبتی نزدیک با امیر داشته صورت پذیرفته است . با وجود لقب الخاتون الاعظم احتمالاً این شخص گوهرتاج خاتون خواهر گوهرشاد تیموری است .

جمیع موارد فوق به صورت احتمال بیان شده است و تعیین بانی بنا و تاریخ دقیق ساخت بنا نکته ابهام آمیزی است که با انجام مطالعات جامع علمی محقق خواهد شد.

مشخصات بنا:

بنا بر روی سکوی کوتاه هشت گوشی قرار گرفته است. با ساقه ای استوانه ای به ارتفاع ۷/۱۳ متر و کلاهکی عرقچین به بلندی ۲/۴ متر و ارتفاع ۹/۱۷ متر.

ساقه میل از درون هشت گوش و در بیرون استوانه ای با هشت نیم ستون الحلقی و تزیینی است. گرچه پیکره اصلی بنا ازآجر ساخته شده است. اما بر روی آن پوشش مجددی به منظور تزیین قرار گرفته است. و این بار٬قطعات کاشی قالب زده شده به اشکال مستطیل و چند ضلعی و ستاره و چلیپا در میان قطعات کاشی برجسته و متنوع به رنگ لاجوردی و فیروزه ای قرار گرفته اند.هم اکنون بسیاری از آن ها ریخته است.

پوشش مخروطی میل که اغلب آن تخریب شده با کاشی های لاخوردی و فیروزه ای ودر نوارهای افقی زینت یافته است.

ورودی اصلی بنا از سمت جنوب است. اما در طرفین شرقی –غربی هم دو ورودی تعبیه شده است.

می توان پنداشت که وقتی کاشی های اصیل و اولیه میل اخنگان بر جای بوده ٬چون نگینی بر صحرای فراخ در دروازه رزان توس می درخشیده است.

میل کتیبه ای نیز داشته که اکنون بر جای نیست.

خطوط سنگ گور صندوقی ثلث و نسخ بوده که متاسفانه به شدت آسیب دیده و در هم شکسته است.

گنبد میل اخنگان٬ گنبد ترکین دو پوسته است.ارتفاع دو پوسته در این بنا بسیار زیاد گرفته شده است (برای ایجاد بزرگنمای از خارج و مردم واری از داخل)

بنا به تناسب موقعیت و عملکردش و نیاز به نمایش از راه دور٬ بلند ساخته شده است. اما با خطوط ترک های گنبد در این ارتفاع اقراق نیز شده است که خاص بزرگنمایی هنر دوره تیموری است.

گریو گنبدها در این دوره بلند گرفته می شدند که باز هم برای تاکید بر بلندی بنا بوده است. در میل اخنگان این موضوع کمابیش به چشم می خورد.

منبع:

_وبسایت توریستفا