يكي از كهن‌ترين رسوم عزاداري در ايران كه هنوز هم در تاسوعا و عاشوراي حسيني پابرجاست، آيين سقايي همداني‌هاست؛ آييني كه در مراسم پاياني نهمين اجلاس بين‌المللي تجليل از پيرغلامان حسيني هم به ثبت ملي رسيد تا به شناسنامه عزاداران همداني تبديل شود.
مرداني سياه‌پوش و جام به دست كه پاي برهنه و با چشمي گريان و گل‌اندود با ذكري حزين به عزاداري در خيابان مي‌پردازند، مشخصه اين آيين خاص است.
اولين هيات سقاهاي همداني به همت مرحوم سيداحمد روح‌بخش در سال ۱۲۷۷ در همدان تاسيس شد. مرحوم سيداحمد روح‌بخش با كمك مرحوم كربلايي ابوالقاسم سقا، هيات سقايي عباسيه جولان را كه اولين هيات سقايي در همدان است پايه‌گذاري كردند.
سقايان خود را در شيوه سقايي پيرو و مريد عباس‌ بن‌‌علي(ع)، علمدار حسين بن‌علي(ع) و سقاي دشت كربلا مي‌دانند كه در روز عاشورا آوردن آب براي حرم امام حسين(ع) و يارانش بر عهده او گذاشته شده بود.
سقايان علم و كتل هم نمي‌كشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوي دسته عزاداري به دست مي‌گيرند،‌ چون پيشكسوتان سقا، علم‌كشي را تقبيح مي‌كنند و براي آن كراهت قائلند
سقايان مكان هيات خود را به احترام اربابشان عباسيه ناميده و آن را خانه عباس مي‌شمارند. اين هيات هنگام راه افتادن دسته عزاداريشان در طلايه گروه پرچمي را به حركت در مي‌آورند كه بر آن نام ابوالفضل‌العباس(ع) نقش بسته است. بر روي پرچمِ قديمي جلودار هيات سقاهاي همدان نيز اشعاري با مضمون فداكاري عباس بن‌علي(ع) براي رساندن آب به تشنگان حرم اهل بيت با وجود تشنگي خود، نوشته شده است.
شب و روز تاسوعا كه به ياد و نام عباس است روضه ابوالفضل مي‌خوانند و منحصرا به مرثيه‌خواني براي او مي‌پردازند و كرامات، دلاوري‌ها و خصوصيات او را نقل مي‌كنند. سقايان در شب عاشورا نيز به حسينيه همداني‌ها (خانه حسين) مي‌روند و ذكر سقايي مي‌گيرند. در اين مراسم ويژه، سقايان در حالي كه ذكر سقايي مي‌گويند چند بار دور مي‌زنند و در پايان، مداح عباسيه به رسم آن كه سقاها مهمانند، تنها چند بيتي نوحه مي‌خواند و مراسم به پايان مي‌رسد.
سقايان اهل سينه و زنجير زدن نيستند و از آن كراهت مي‌جويند و به عوض به لحني حزين و عمدتا در دستگاه شور و آوازهاي دشتي و افشاري و دستگاه همايون مرثيه‌هاي خود را همخواني مي‌كنند كه به اين نوع مرثيه‌سرايي، گرفتن ذكر سقايي مي‌گويند.
سقايان علم و كتل هم نمي‌كشند و تنها چند پرچم بزرگ در جلوي دسته عزاداري به دست مي‌گيرند،‌ چون پيشكسوتان سقا، علم‌كشي را تقبيح مي‌كنند و براي آن كراهت قائلند.
سقايان از معدود دسته‌هاي عزا هستند كه هنوز لباس آييني به تن مي‌كنند و هرگز بدون لباس ويژه خود ذكر نمي‌كنند و وارد دسته نمي‌شوند. مي‌گويند لباس سقايي در اصل ۷۵ نوع بوده كه با گذشت زمان تعدادي از آن حذف شده و امروز تنها شامل اقلام زير است: پيراهن بلندي كه تا زير زانو مي‌آيد و برخي به غلط آن را لباده عربي مي‌شمارند، سرپوشي كه براي مردان جوان لچك است و براي پيران، دستاري كوچك به قدر ۵ ـ ۴ دور كه به سر بپيچد، شالي بلند كه به گردن مي‌آويزند، نَطع كه روپوشي است چرمي بر شانه راست مايل به چپ مي‌اندازند و كشكولي كه پيران و بزرگان سقا در دست مي‌گيرند و آنان كه جوان‌ترند جامي برنجي يا مسي به دست مي‌گيرند.
در روز عاشورا كاسه‌ها و كشكول‌هاي سقايان پر از سيب‌هاي سرخي مي‌شود كه نذر كساني است كه به مراد خود رسيده‌‌اند و نذرشان پذيرفته شده است. سادات نيز بر شاخك‌هاي اين سيب‌هاي سرخ تكه پارچه‌هاي سبز مي‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرك مي‌كنند
كشكول نمادي است از مشك كه آب را با آن بر داشته و نگاه مي‌داشتند. كشكول از صدف‌هاي دريايي ساخته مي‌شود كه از خليج فارس مي‌آورند. نطع را هم تمثيلي از مشك مي‌دانند. از آن جايي كه مَشك از دوش آويزان مي‌شود، برخي ديگر براي نطع جنبه كاربردي قائلند و آن را مانعي براي خيس نشدن لباس سقايي مي‌شمارند. تا چند دهه قبل سقايان لنگي كبود با خطوطي سفيد و كمربندي با قلاب شيرنشان به كمر مي‌بستند كه امروز از رخت سقايي حذف شده است.
جالب اين‌كه پوشيدن اين لباس‌ها نيز براي خود آيين واجبي دارد به طوري كه پيش از پوشيدن رخت، شور و هنگامه‌اي بر پا مي‌شود. ابتدا وضو گرفته، بسم الله مي‌گويند و صلوات مي‌فرستند و سپس پيراهن مي‌پوشند، لچك مي‌بندند و شال را چند دور بر گردن مي‌پيچند. آنگاه بندي را كه نطع بر دوش با آن برجا مي‌ماند، بوسيده، نيت مي‌كنند و مراد مي‌خواهند و روي دوش مي‌اندازند. رخت سقايي بدون نطع اعتباري ندارد و بدون وضو هرگز به آن دست نمي‌زنند و بر دوش نمي‌آويزند.
در روز عاشورا كاسه‌ها و كشكول‌هاي سقايان پر از سيب‌هاي سرخي مي‌شود كه نذر كساني است كه به مراد خود رسيده‌‌اند و نذرشان پذيرفته شده است. سادات نيز بر شاخك‌هاي اين سيب‌هاي سرخ تكه پارچه‌هاي سبز مي‌بندند و به زعم خود آن را به نام اجدادشان متبرك مي‌كنند.
از ظهر عاشورا و در روز سوم، هفتم و اربعين ديگر نه نطع مي‌پوشند و نه كشكول و جام به دست مي‌گيرند، زيرا كه عباس بن‌علي(ع) شهيد شده و نطع و كشكول و جام كه نشان و نماد اصلي سقايي است به احترام و عزاي سقاي كربلا برچيده شده و كنار مي‌رود.‌ سقاها تا زماني كه در دسته هستند هيچ چيز نبايد بخورند و بياشامند. هنگام عزاداري دسته عزاي سقايي دو پاره مي‌شوند و هر پاره دو صف كه به موازات يكديگر گام بر مي‌دارند. دسته اول كه جلوي دو صف آن بيشتر سادات مي‌ايستند و دسته دوم كه با فاصله‌اي كوتاه از دسته اول مي‌ايستد و در جلوي آن يكي از سادات است.
از ديگر رسوم سقاها در شب قبل تاسوعا اين است كه به نيت عباس نان و ماست خيرات مي‌دهند و صبح عاشورا به نيت علي اصغر شير گرم پخش مي‌كنند.

منبع: seeiran.ir