اين مسجد که در برخي از نسخه ‌ها و کتاب ها از آن به عنوان مسجد جامع نيز ياد شده، بازمانده مسجد عظيم و گسترده و کم نظيري است که در دوره ‌هاي مختلف اسلامي بويژه دوره سلجوقي شکل گرفته و تا اوايل دوره صفوي آباد بوده است. اين که از چه تاريخي اين مسجد بر روي آثار پيش از اسلام ساخته شده اطلاعي در دست نيست اما بررسي هايي که هيات کاوشگري ايراني انجام داده است نشان مي ‌دهد اين مسجد در قرون اوليه اسلامي ساخته شده است. مسجد دوره‌ هاي سلجوقي و ايلخاني بسيار گسترده تر و عظيم تر و وسيع تر از بناي مکعبي فعلي بوده و بناي سرپاي موجود صرفاً گنبدخانه و ايوان مسجد بزرگ را تشکيل مي ‌داده است. تک منار استوانه اي شکل آجري آن از يادگار هاي زمان سلجوقي است. مرور زمان باعث شده است اجزاي بنا تا حدي که امروز ديده مي ‌شود ويران شود. هم چنين به دليل تصرفاتي که افراد در حريم و تپه به عمل آورده اند و منازلي که روي دامنه آن احداث شده، به تدريج از وسعت اين مسجد کاسته است و مساحت آن را به اندازه کنوني تقليل داده است. اين مسجد آخرين بار در دوران ايلخاني مورد مرمت قرار گرفته است. کاوش هاي باستان شناسي که براي شناخت مختصات تاريخي بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان ميراث فرهنگي شروع شده، پس از خاکبرداري از لايه ‌هاي خاک و برچيدن قبرهاي متاخر، سرستون هاي آجري و قسمتي از ديوار شبستان مسجد عتيق را که متعلق به دوره ايلخاني بوده از خاک بيرون آورد که تاريخ روشن مسجد و چگونگي الحاقات و تکامل آن را طي ادوار مختلف تا حدي مشخص نمود و قرار است نتايج اين تحقيق توسط هيات علمي تدوين و مشخص گردد. وجود آجرهاي مستعمل در اين بنا، تزيينات کاشيکاري و گچ بري و نقش مهرها در بندکشي و فواصل آجرها قابل مقايسه با ساير بناهاي دوره سلجوقي در آذربايجان است. علت اصلي انهدام و خرابي مسجد، زلزله شديدي بوده که موجب تخريب اين بنا شده است. تعميرات که در قرن هفتم، قسمت اساسي بنا و گنبد آن صورت گرفته است. شکل گيري و نقشه مسجد جمعه اردبيل بر خلاف مساجد دوره سلجوقي که اغلب به صورت چهار ايواني بنا مي‌ شده ساخته شده است. اين موضوع يکي از مختصات استثنايي پلان مسجد جمعه اردبيل محسوب مي ‌شود. در زير تالار اصلي مسجد، به منظور تسهيل عبور و مرور مردم و دسته‌ ها و اجتماعات، دهليزها و راهروهايي به صورت شبکه اي منظم و محاسبه شده ساخته شده است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهي متقاطع اين ممعبرها ديده مي‌ شوند و بلندي هر يک از اين راهروهاي زيرزميني ۱۹۰ سانتي متر و داراي ۸۰ سانتي متر پهنا مي ‌باشد. بناي اصلي مسجد که هم اکنون محوطه مکعبي آن سرپاست، در دوره آباداني داراي گنبدي بوده که گريو گنبد آن داراي ترکيب هاي متعدد منشوري بسيار زيباست که قطاربندي با تزيينات کاشي معرق دارد و کاربندي زير گنبد نيز بدين شکل بوده که در هر يک از گوشه ‌هاي اين مربع سه کنج با لچکي هاي بزرگي ساخته شده که هر شيک داراي دو روزن مستطيلي شکل براي نورگيري و کسب روشنايي براي محوطه محراب بوده است. محوطه اصلي و مربع شکل مسجد در قسمت غربي و شرقي داراي تاقنماهاي متعدد است که در هر بدنه تعداد آن ها سه دهنه است که در ميان هر يک از تاقنماها راهروهاي باريکي به صورت معبر به قسمت هاي مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پيدا مي ‌کند. ايوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدي داير، مورد استفاده اهالي محل است که با همان شبکه راه‌ هاي زيرزميني از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربي و شرقي به راهروهاي زيرزميني منتهي مي ‌شود. پوشش فعلي مسجد به صورت سقف تير پوشي مسطح با استفاده از سه رديف پايه ستون هاي سه تايي مي ‌باشد که در زمان قاجار ساخته شده است. به هر حال در اين تعميرات هرگز به تخريب گريو گنبد و بقاياي تزييني آن اقدام نشده است. مسجد جمعه اردبيل به مرور زمان صدمات زيادي خورده است که آخرين و جديدي ترين آن در سال ۱۳۵۷ بوده که در طي آن در جريان ساخت و توسعه امتداد خيابان سيمتري، بخش زيادي از تپه تاريخي از بين رفت و بدنه شرقي محوطه محراب مسجد دچار شکستگي و رانش شد. هم اکنون اين مسجد به دليل قرار گرفتن در مسير حرکت وسايط نقليه سنگين در معرض لرزش و فرسايش هر چه بيشتر قرار دارد و خطر تخريب و فرسودگي آن را تهديد مي ‌کند.

– tebyan-ardebil.ir

– makanbin.com