مسجد وکیل شیراز در مجموعه بناهای زندیه، در کنار بازار وکیل و حمام وکیل در مرکز این شهر قرار دارد. این بنا یکی از بناهای زیبا و بسیار مستحکم دوره زندیه می‌باشد که از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی است، این مسجد به دستور کریم خان زند ساخته شده‌است. طرح این مسجد دو ایوانی بوده و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.
شبستان جنوبی با ستون‌های سنگی یکپارچه و مارپیچ از شاخصه‌های معماری ایرانی و از مناطق دیدنی این مسجد است که دارای ۴۸ ستون سنگی یکپارچه می‌باشد.
مساحت این شبستان در حدود ۵ هزار متر مربع است و منبر چهارده پله‌ای یکپارچه از سنگ مرمر از زیبائی های قسمت شبستان می‌باشد. گویند به فرمان کریم خان این سنگ از مراغه به شیراز آورده شد.
در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده که به طاق مروارید معروف است و در دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده‌است. این مسجد بر طبق بافت معماری سنتی این مرز و بوم در یک مجموعه اجتماعی قرار گرفته و هماهنگی زیبایی را در پیوند دین و دنیا، بوجود آورده‌است. کاشی کاری صحن و ایوان‌های شمالی و جنوبی نیز بسیار زیبا و از انواع هفت رنگ و معرق می‌باشد.
مسجد وکیل در سفرنامه به سوی اصفهان پیرلوتی این گونه معرفی شده‌است: “امروز خوشبختانه موفق شدم وارد مسجد کریم خان شوم بی شبهه اگر مدتی در این جا بمانم به همه محل‌هایی که دخول به آنها اکنون به طور کامل برایم ممنوع است، وارد می‌شوم. مردم این شهر نسبت به من بسیار ملایم و مهربانند. خطوط و نقوش معماری مسجد، ساده و بی آلایش است، ولی در همه جا، میناکاری و رنگ‌های سبز و قرمز دیده می‌شود و این تجمل به حد افراط رسیده‌است هیچ قسمتی از دیوار را نمی‌توان یافت که به دقت میناکاری نشده باشد. اکنون در کاخی لاجوردین و فیروزه فام هستیم.”

صحن مسجد، مربع و به طول و عرض۶۰ متر، در ميان داراي حوضي زيبا به طول و عرض ۵×۴۰ متر است. اين حوض با استفاده از قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است. صحن مسجد با قطعات سنگي فرش شده است . در اضلاع جنوبي و شمالي صحن، در وسط، ايواني بزرگ و در اطراف آنها هشت طاق – در هر طرف ايوان ، چهار طاق- ساخته شده است . در اضلاع شرقي و غربي صحن، در هر سمت، ۱۱ دهنه طاق و در پشت آنها، رواقي به عرض ۵ متر ساخته شده است. سطوح ايوان ها و طاق ها با کاشي هاي معرق و خشتي مزين شده و ازاره هاي آنها به ارتفاع ۵/۱ متر با سنگ پوشش يافته است و روي آنها حجاري هاي زيبايي دارد.

ايوان شمالي صحن که به طاق مرواريد شهرت دارد، ۱۲ متر عرض، ۴ متر عمق و ۲۰ متر ارتفاع دارد و بر بالاي آن، دو گلدسته ساخته شده است . ازاره ايوان با سنگ هاي حجاري شده و منقوش پوشش يافته و بالاتر از آن، با کاشي هاي هفت رنگي با نقوش گل و بوته، اسليمي و ترنج تزيين شده است . در اضلاع ايوان، درگاه هايي به سمت رواق و دالان ورودي وجود دارد . اين ايوان داراي دو کتيبه به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردي روي کاشي خشتي است . کتيبه اول در زير طاق رومي ايوان، متضمن آيات قرآني و عبارت ذيل است که به خط نستعليق در پايان کتيبه نوشته شده است : ” الحمدلله الذي شرفني بکتابة من کتيبه هذا البيت الجامع و انا المذنب عبدالعلي يزدي اشرف محمودي” . کتيبه دوم بر بالاي اضلاع ايوان دورادور گرديده و متضمن نام فتحعلي شاه، نام خطاط ميرزا حسين بن محمد شريف حکاک- و تاريخ ۱۲۴۳ هجري است . ايوان جنوبي، قرينه ايوان شمالي است و در ازاره با سنگ هاي حجاري شده با نقوش زيبا و در ديواره ها با کاشي هفت رنگ تزيين شده است . روي جرزهاي ايوان، مجالس چندي با کاشي هاي هفت رنگ کار شده و طرفين آنها را با کاشيکاري معرق زينت داده اند . در اين ايوان نيز دو کتيبه مربوط به دوره فتحعلي شاه به تاريخ هاي ۱۲۴۳ و ۱۲۴۴ هجري نصب شده است.

در پشت سر اين ايوان، شبستان بزرگ و بسيار زيبايي به ابعاد ۳۶×۷۵ متر( در بعضي منابع، ۵۰×۱۰۰متر ذکر شده) واقع شده که پوشش چشمه طاق آن بر روي ۴۸ ستون يکپارچه سنگي قرار گرفته است. ستون ها به صورت ۴ رديف ۱۲ تايي قرار گرفته اند. ارتفاع ستون ها، ۵ مترو قطر آنها ۸۰ سانتي متر است که به طرز بسيار جالبي با پايه و سرستون تزييني و ساقه مارپيچ بصورت يکپارچه تراشيده و حجاري شده اند. کف شبستان با تخته سنگ هاي مسطح فرش شده و ازاره هاي آن به ارتفاع ۵/۱ متر با سنگ پوشش يافته است. سطوح پوشش طاق و گنبد بنا آجري است؛ به غير از دهانه مرکزي که از ورودي آغاز و به محراب ختم مي شود و سقف آن با کاشي هاي معرق به زيبايي مزين شده است. محراب بنا در انتهاي اين دهانه واقع گرديده و داراي ازاره سنگي و سطوح کاشيکاري و مقرنس کاري است . دورتادور محراب، کتيبه اي قرآني به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشي لاجوردي، مورخ ۱۰۴۴ه-. ق است.

در خصوص اين تاريخ که با تاريخ ساخت مسجد مطابقت ندارد، نظريات مختلفي اظهار شده است: از آنجا که کاشيکاري محراب تعمير شده، احتمالا عدد ۲ آن که جايگزين عدد صدگان مي شود، افتاده است؛ ديگر اينکه محراب مربوط به بناي مسجدي از دوره صفويه است که قبلا در اين مکان وجود داشته يا اينکه مربوط به بناي ديگري بوده که به اين مکان منتقل شده است . در اضلاع شرقي و غربي بنا، رواقي به عرض ۵ متر قرار گرفته که هرکدام، ۱۱ دهنه طاق رو به سوي صحن دارند . جرزهاي اين طاق ها با کاشي معرق، و لچکي هاي آنها با کاشي خشتي پوشش يافته است . در پشت رواق شرقي، شبستان کوچک يا شبستان شرقي مسجد به ابعاد ۲۰×۲۵ مترواقع شده که پوشش چشمه طاق آن بر روي ۱۲ ستون سنگي ساده و يکپارچه، هرکدام به ارتفاع ۵ متر، قرار گرفته است . ازاره شبستان به ارتفاع ۵/۱ متر با سنگ هاي صاف و ساده پوشيده شده و بقيه سطوح، آجري و فاقد تزيينات است . در شمال شرقي مسجد، حياط کوچکي به ابعاد۲۰×۳۵ متر و در وسط آن، حوضي به طول و عرض ۷×۱۲ متر واقع است که از طريق دالان بدان مي رسند و خود در جداگانه اي نيز دارد . اين بنا به شماره ۱۸۲ به ثبت تاريخي رسيده است.

تزیینات کتیبه ای مسجد وکیل شیراز
معماری اسلامی در تمامی ادوار تاریخی دارای شکوه و عظمتی‌ مثال‌زدنی بوده است .در این‌گونه معماری، مسجد مجموعه‌ای از هنرهای گوناگون است و به تزیین آن توجه خاصی شده است. مسجد اولین جایگاه‌ تجلی هنر اسلامی است. تجلی انوار حق در عالم هستی و کائنات به ظهور رسیده، به‌ وسیله‌ی هنرمند مسلمان در معماری جلوه‌گر شده است. در تزیینات مساجد کتیبه‌نگاری‌ جایگاه با ارزشی دارد و وجود آن از خصایص بارز هرنوع بنایی است و اهمیت فراوان دارد. کتیبه‌ها علاوه بر زیبایی و وحدت خط و نقش استادی و مهارت هنرمندان در بهره‌گیری از این دو عنصر را نشان‌ می‌دهد.

یکی از همین شاهکارهای هنر معماری اسلامی، مسجد وکیل شیراز دوران زندیه می‌باشد. این مسجد یکی از زیباترین و مستحکم‌ترین مساجدی است که بعد از دوره‌ی صفویه در ایران ساخته شده و از نظر ویژگی‌های معماری‌ و هنر حجاری که در ساختمان آن به کار رفته، درخور توجه است. اهمیت مسجد وکیل به جزء وسعت زیاد آن در به‌ کارگیری نقوش، رنگ‌های درخشان و شاد و کتیبه‌هاست. کتیبه‌های این بنا با مضمون آیات قرآنی، اسماء متبرکه احادیث‌ به صورت بسیار زیبا بر تزئینات معماری اسلامی نقش بسته‌اند. کاشی‌کاری‌های رنگی (کاشی‌های هفت) با نقوش گل‌ و بوته و همچنین مقرنس‌کاری‌های ساده و زیبا، کتیبه‌ها با مضامین مذهبی (در طاق‌نماهای بزرگ شمال و جنوبی و همچنین در سر و هشتی مسجد) و حضور نقاشی در این مسجد، آن را به یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های دوران زندیه و هنر معماری ایران تبدیل نموده است.

از آنجایی که هنر دوران زندیه نسبت به دوران‌های دیگر مورد بی‌مهری و کم‌توجهی بیشتری قرار گرفته، انتخاب و بررسی مسجد وکیل شیراز،به جهت بررسی تزیینات کتیبه‌ای آن می‌تواند راه‌گشای دیگر تحقیقات در این زمینه باشد. این مقاله با استفاده از تصاویر متنوع و زیبا، بررسی مضامین کتیبه‌های (قرآنی،دعایی و احادیث) در مسجد وکیل‌ شیراز (دوره‌ی زندیه)، را بر عهده دارد.

منابع: ویکی پدیا

پایگاه مجلات تخصصی نور