کتيبه‌‌هاي گنج‌نامه در فاصله ۵ کيلومتري غرب شهر همدان در انتهاي دره سرسبز عباس‌آباد قرار دارند. اين اثر تاريخي بي‌نظير در ابتداي مسير جاده‌اي که همدان را به تويسرکان و غرب کشور مرتبط مي‌سازد، واقع شده است و از آنجا که اين مسير در زمان هخامنشيان يکي از شعبات اصلي راه باستاني شاهي بوده که از دامنه الوند، هگمتانه (پايتخت تابستاني هخامنشيان) را به بابِل در مرکز بين‌النهرين مرتبط مي‌ساخت، از راه‌هاي پر رفت و آمد و امن دوران باستان به شمار مي‌رفت. به علاوه اين راه به جهت اين که به بابِل ختم مي‌شد، راه مقدسي محسوب مي‌گشت به همين دليل مکان مناسبي بود تا شاهان هخامنشي، با ايجاد سنگ نوشته، باورها و انديشه‌هاي پاکشان و همچنين بزرگي و عظمت نياکان خود را به رهگذران گوشزد نمايند.
گنج‌نامه در واقع عبارت از دو لوح سنگي بزرگ به خط ميخي مي‌باشد که بر سينه وسيع صخره‌اي عظيم در دامنه کوه الوند حک شده‌اند. کتيبه سمت چپ توسط داريوش بزرگ نوشته شده که طول آن ۲۹۰ و ارتفاعش ۱۹۰ سانتي‌متر مي‌باشد. کتيبه سمت راست که پايين‌تر از ديگري قرار دارد، متعلق به خشايارشا (پسر داريوش) مي‌باشد و کاملاً مشخص است که کتيبه دوم به تقليد از کتيبه نخست نوشته شده زيرا نوشته‌ها و معني هر دو کتيبه کاملاً يکسان مي‌باشد فقط در کتيبه دوم به جاي اسم «داريوش»، نام «خشايارشاه» و به جاي نام پدر داريوش (ويشتاسب)، نام پدر خشايارشاه (داريوش) نوشته شده است. طول کتيبه سمت راست ۲۷۰ و ارتفاعش ۱۹۰ سانتي‌متر است.
کتيبه‌هاي گنج‌نامه هر کدام به سه زبان پارسي قديم، بابلي و عيلامي و مشتمل بر ۲۰ سطر به خط ميخي از چپ به راست نوشته شده‌اند و متن پارسي آن‌ها در سمت چپ هر يک از الواح مزبور نوشته شده است. مضمون و ترجمه لوح سمت راست (متعلق به خشايارشا) به شرح زير مي‌باشد:
«خداي بزرگ اهورامزدا (است) که بزرگ‌ترين خدايان (است) که اين زمين را آفريد، که آسمان را آفريد که مردم را آفريد، که به مردم شادي داد، که خشايارشاه را پادشاه نمود. يگانه شاه از ميان شاهان بسيار و يگانه فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار.
من خشايارشاه بزرگ شاه شاهان، شاه کشورهاي داراي ملل بسيار، شاه اين سرزمين بزرگِ دوردستِ پهناور، پسر داريوش شاه هخامنشي»
اين کتيبه‌ها از ديرباز نام‌هاي گوناگوني داشته‌اند از جمله سنگ نبشته، نبشت خدايان، دادمهان يا دادبهان، تنبابر، کتيبه‌هاي الوند، جنگ‌نامه و گنج‌نامه (دو نام جنگ‌نامه و گنج‌نامه در سده‌هاي اخير بيشتر مصطلح بوده‌اند).
کتيبه‌هاي گنج‌نامه همدان در سال‌هاي ۱۸۴۰ و ۱۸۴۱ ميلادي توسط اوژن فلاندن؛ نگارگر و باستان‌شناس فرانسوي و همراه او پاسکال کسب، مورد بررسي و مطالعه قرار گرفت. پس از آن هنري راولينسن؛ کاشف بريتانيايي توانست با استفاده از اين کتيبه‌ها موفقيت شاياني در گشودن رمز خط ميخي پارسي باستان کسب نمايد. در واقع سنگ نوشته‌هاي گنج‌نامه همدان کليدي را به دست وي داد تا به وسيله آن بتواند سنگ نوشته داريوش بزرگ در بيستون را بخواند.
در اطراف اين دو لوح سوراخ‌هاي منظمي بر سنگ کوه ديده مي‌شود که معلوم مي‌دارد در زمان‌هاي قديم روي اين دو لوح تاريخي پوشش يا دري با قابليت باز و بسته شدن و پوشش فلزي محکمي قرار داشته تا الواح را از گزند و صدمه عوامل طبيعي همچون باد و باران و طوفان و يخبندان به ‌ويژه در اين نقطه مرتفع کوهستاني محفوظ دارد.

منبع: seeiran.ir