مسجد پيرحسين دامغاني شماره ثبت ملّي : ۲۵۷۲
موقعيت مكاني: مسجد پير حسين‌ در ضلع غربي بلوار شهيد محمد پاكنژاد، در محله كوچه بيوك واقع است.
باني بر اساس مندرجات كتب تاريخي محلي يزد اين بنا از آثار خواجه پير حسين دامغاني وداراي ايوان وگنبدي رفيع است. منابع تاريخي مسجد پيرحسين در کوچه بيوک محله اهرستان يزد واقع شده است و از آثار قرن نهم هجري است که با تلاش خواجه پيرحسين دامغاني ساخته شده است.
در خصوص مسجد پير حسين در تاريخ جديد يزد تاليف حدود ۸۶۲ آمده است که خواجه پيرحسين دامغاني، طرح مسجد بينداخت و صفه عالي و جماعت خانه بر يمين و يسار آن ساخت و در صفه، منبري نهاد و مسجد را سفيد و بر آن، (سوره کهف) را کتيبه کرد (در حال حاضر، از اين کتيبه نشاني نيست) و در سال ۸۲۲ هجري قمري بناي مسجد را به اتمام رسانيد. بعد از چند سال، قطعه زمين خلف صفه را به مسجد اضافه کرد و در آن، طرح گنبدخانه اي بينداخت و آن را تا حد پوشش بالا آورده بود که درگذشت. بعد از مرگ وي از پولي که خواجه حاجي جان تبريزي براي امور خير وصيت کرده بود، گنبد را تمام کردند و خواجه زين الدين علي بن خواجه صدرالدين احمد ابيوردي، از خاص مال خود، گنبد را سفيد و عمارت را تمام کرد و منبر از صفه به گنبد بردند و پيش صفه بگشادند. بر طبق نوشته جامع مفيدي، تاليف ۱۰۸۲-۱۰۹۰ هجري قمري بنا در زمان وي رو به خرابي داشته است. اين مسجد در دوره هاي متاخرتر نيز تعمير و بازسازي شده است. بناي کنوني مسجد مشتمل بر صحن ايوان، گنبدخانه و شبستان است. ايوان بنا، مرتفع است و با طاق آهنگ متصاعد پوشيده شده و در نماي رو به صحن و نماي داخل داراي غلام گردش ها يا غرفه هايي است. در عقبه ايوان، گنبدخانه قرار گرفته که در ضلع جنوبي داراي طاقنماي عميق محراب دار و در اضلاع ديگر، طاقنماهاي کم عمق است. گنبد يک پوستر بنا بر روي قوس هاي بزرگ ساده گوشه اي و ديواري و همچنين يک سلسله قوس هاي سه کنجي کوچک تر قرار گرفته است. بناي داخلي نما سفيدکاري است و تنها در جان پناه هاي غرفه هاي فوقاني و ازاره طاقنماي محراب، از کاشي هاي شش ضلعي قرن نهم هجري استفاده شده که بخشي از آنها بر جاي مانده است. شبستان زمستاني مسجد، مستطيل شکل و داراي پنج دهانه است. اين بخش، يکي از شبستان هاي جانبي مورخ ۸۲۲ هجري قمري است ليکن نظم طرح قرن نهم هجري را ندارد صاحب تاريخ يزد مسجد مذكور را به مسجد جمعه « نوغاباد» موسوم ساخته است. محله «نوغاباد» از محله هاي اهرستان محسوب مي گرديده و درسده ی نهم هجري اهالي يزد به آن «نه آباد» مي گفتند، اما امروزه محله مذكور به چنين نامي موسوم نيست. مؤلف تاريخ جديد يزد نام اين محله را يكبار در كتاب خود آورده است. بدين ترتيب كه اهالي محله مامانوك، آسياي كهنه، آسياي دشتوك، نوغاباد، بخدان ومعوديه، سر دوراه كوچه بيوك، چهار منار، مدرسه عبد القادريه مصلي عتيق وكوچه خطير وسرچم و… از آب قنات اهرستان بهره برداري مي كنند. دركتاب جامع مفيدي نامي از«نوغاباد» ذكر نشده است. مندرجات تاريخ يزد بدين شرح است: «مسجد جمعه زيباي نوغاباد از بناهاي خواجه پير حسين دامغاني است. وي خانقاه و حظيره جالب ومعتبر در جنب آن دايره كرده ونيز مقبره اي جهت مدفن خود وفرزندانش در سال ۸۲۲ ه. ق ساخته است كه داراي دو درب ورودي مي باشد: يكي به خانقاه راه دارد وديگري به رودخانه مجاور آن. مسجدبا كاشيكاري تزیين يافته وداراي منبري زيبا وجالب است. باني مسجد مذكور، آب رودخانه را به سمت مسجد سوق داده وسقاخانه وچند آسياب درحواشي مسجد احداث كرده است. پس از مرگ خواجه پيرحسين در آمد حاصل از آن را صرف ساخت وساز گنبدي عالي پشت صفه بزرگ متصل به عمارت نمودند» اطلاعات مربوط به شرح خصايل واقدامات خواجه پير حسين دامغاني در تاريخ جديد يزد نسبت به ساير متون تاريخي يزد مبسوط تر وجامع تر است، بدين جهت نقل مطلب از آن مرجع مي باشد. «خواجه پير حسين دامغاني خواجه كريم نهاد صاحب همت بود ومردم از وي منفعت يافتندي و او پيوسته به زراعت مشغول بودي وحق تعالي در خاندان او بركت ارزاني فرموده وصاحب خيرات ومبرات بود ودر اهرستان متوطن بود ودر زمان پيشوايي او مردم اهرستان مرفه الحال بودند. تناقض ديواني كه واقع شدي از خاصه خود جواب گفتي وبر مردم قسمت روا نداشتي». ودر اول حال در سر« كوچه غازيان » جماعتخانه ‌نيكو بساخت ومناره يك قفصه بر آورد وامام ومؤذن تعيين كرد ودر مقابل آن به جهت مقبره عمارتي نيكو بساخت وخانقاهي در جنب آن تمام كرد ، مياه ابرند در آن جاري كرد. وچون رواج و رونق جماعتخانه زيادت بود ودر جنب حظيره وخانقائي باغي معمور بود ودر آن باغ طرح مسجد جمعه بينداخت وصفه عالي وجماعتخانه به يمن ويسار تمام كرد ودر صفه منبري بنهاد ومسجد سفيد كرد ، وبر دوطبقه مسجد فوق وتحت سوره (( الكهف )) بنوشت ، ودرب مسجد بر لب آب اهرستان مفتوح كرد ودر جنب آن سقايه اي بساخت. ودر سنه ۸۲۲ مسجد تمام كرد واهالي و اكابر را در مسجد دعوت به داد و سماع كردن. وبعد از چند سال قطعه‌ زمين خلف صفه مسجد اضافه كرد وطرح گنبد بنداخت وپايه هاي گنبد تا به حد سقف گنبد بر آورد وعن قريب تمام ناكرده به جوار رحمت حق پيوست … وچون خواجه پير حسين در گذشت گنبد نا تمام بماند. از مبلغي كه به موجب وصيت خواجه حاجي جان تبريزي مانده بود كه …مبلغ سه هزار دينار كپكي جهت خيرات از مال خود وصيت كرده بود ومبلغ يك هزار دينار به مسجد سر ريگ صرف يك هزار دينار به خرج مسجد خواجه پير حسين كردند وگنبد تمام كردند. خواجه زين الدين علي بن صدر الدين احمد ابيوردي مال خود گنبد را سفيد ساخت وعمارت تمام كرد ومنبر صفه به گنبد بردند وپيش صفه بگشادند وجمعه اقامت كنند. » مشخصات مسجد پير حسين ازمصالح خشت، گل وآجر‌ ساخته شده است و‌داراي گنبد بلند وايواني در ضلع شمالي مشتمل برگنبد وصحني كوچك در جلو ايوان مي‌باشد. گرمخانه‌ مسجد‌‌كه در ضلع شمال غربي گنبد ومتصل به آن بنا گرديده، داراي قوسي با قد‌پاي‌كم و‌نيم طبقه‌اي در‌‌ بالاي‌آن است . در ضلع غربي صحن مسجد غرفه‌هايي در دو‌طبقه بنا‌ گرديده ‌كه سقف بعضي از غرفه ها در سالهاي اخير با آجر به سبك قديم نوسازي شده است. بنا در تقاطع دو معبر اصلي واقع واز مقطع پايه هاي موجود در ضلع شمالي و نيز كوچكي صحن چنين استنباط مي شود كه مسجد در ضلع شمالي وسعتي بيش از اكنون داشته است. قوسهاي بين ايوان وگنبد با خيز كم وقوسهاي فضاي محراب واطراف گنبد با قد پاي بلند جاذبه خاصي دارد. كاربندي مختصر گچي محراب، لچكي هاي پاي گنبد ومحوطه ی منتهي به ايوان علاوه‌ بر اينكه يكنواختي سطح سفيدكاري شده را گرفته داراي روح هندسي بوده و آرامش ومتانت فضا را براي عبادت محفوظ داشته است. ورودي‌ها ي مسجد در ضلع شمال شرقي وضلع غربي آن قراردارد كه تزیينات كاشيكاري سردر آن،با توجه به اينكه نمونه اي از كارهاي متأخر وجديد است، اما زيبائي خاصي به بنا بخشيده است. كتيبه هاي تاريخي ازآثار ديدني مسجد سنگ مرمر زيبايي منصوب در محراب زير گنبداست كه بر آن به خط نسخ خوش چنين نقش شده است : «الله  قل الّلهم مالك الملك تؤتي الملك من تشاء وتنزع الملك ممّن تشاء وتذل من تشاء بيدك الخير انك علي كلّ شي ء قدير . تولج اللّيل في النهار وتولج النهار في الليل وتخرج الحي من الميت وتخرج الميت من الحي وترزق من تشاء بغير حساب لا يتخذ المؤمنون الكافرين اولياء من دون المؤمنين ومن يفعل ذلك فليس من الله في شي ء الّا ان تتقّو امنهم تقيه ويحذركم الله نفسه والي الله المصير.» ( آل عمران ۲۶ ـ ۲۷ )

منبع:seeiran.ir