تپه هگمتانه که شهري زيرزميني را در خود جاي داده است، در قسمت شمالي و در بافت قديمي شهر همدان در انتهاي خيابان اکباتان قرار دارد. اين تپه باستاني ۳ هزار سال قدمت دارد و با مساحت حدود ۳۰ هکتار، وسيع‌ترين تپه باستاني ايران است (با در نظر گرفتن بخش‌هايي که جزو محدوده تپه باستاني بوده اما اکنون ساختمان‌هاي مسکوني بر روي آن ساخته شده، مساحت آن به بيش از ۴۰ هکتار نيز مي‌رسد). اين محوطه باستاني با توجه به اشاره‌هاي تاريخي و برداشت‌هاي اوليه باستان‌شناسان و پژوهشگران، دربرگيرنده آثاري از دوره‌هاي تاريخي مختلف به ويژه ماد، هخامنشي و اشکاني مي‌باشد.
اين تپه در طول يک صد سال اخير بارها مورد حفاري باستان‌شناسان داخلي و خارجي قرار گرفته است. پيشينه حفاري‌هاي علمي اين تپه به سال ۱۹۱۳ ميلادي برمي‌گردد که هيئتي فرانسوي از طرف موزه لوور پاريس به سرپرستي شارل فوسي، کاوش‌هايي در تپه هگمتانه انجام داد اما نتايج اين کاوش‌ها هيچ‌گاه منتشر نشد. در طي ۱۰ فصل حفاري انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸ خورشيدي که حدود ۱۴ هزار مترمربع از اين تپه مورد کاوش قرار گرفت، يکي از کهن‌ترين دوره‌هاي تمدن بشري نمايان شده است. همچنين يک حصار طولاني به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظيم و کم‌نظير در درون آن کشف شده است. در کاوش‌هاي علمي که در طول اين سال‌ها به سرپرستي آقاي دکتر محمدرحيم صراف به انجام رسيد، يک شهر بزرگ از نوع شهرهاي شطرنجي در داخل تپه هگمتانه شناسايي شد. ساخت و سازهاي اين شهر باستاني عبارت است از معابري به فاصله‌هاي مساوي و موازي يکديگر که در حدّفاصل آن‌ها، واحدهاي ساختماني کاملاً مشابه و قرينه يکديگر احداث شده است. اين مجموعه کم‌نظير علاوه بر تأسيسات آبرساني، داراي حصاري خشتي به قطر حدود ۱۰ متر است که در فواصل معين داراي برج‌هايي عظيم است. سازه اصلي شهر باستاني از خشت خام و در بخش‌هايي، از آجر تشکيل يافته است.

در طول حفاري‌هاي انجام شده، آثار ارزشمند و بي‌نظيري کشف شده که اغلب متعلق به دوران هخامنشيان و نياکان آن‌هاست که از جمله آن‌ها مي‌توان به موارد زير اشاره نمود:
* لوح زرين به نام آريارامنه: اين لوح قديمي‌ترين اثر تاريخي است که تاکنون کشف و شناخته شده است و اکنون در موزه برلين در آلمان نگهداري مي‌شود. ابعاد آن ۱۲×۸ سانتي‌متر، مشتمل بر ۱۰ سطر با متن پارسي باستاني و به خط ميخي است. اين لوح متعلق به آريارامنه (=آريارمن) پسر کوچک چيش‌پيش و نواده هخامنش (مؤسس سلسله هخامنشي) مي‌باشد که قسمتي از آن از بين رفته و ترجمه آن چنين است:
«آريامنه شاه بزرگ، شاه شاهان شاه پارس پسر چئيش پيش شاه نوه هخامنش. آريامنه شاه مي‌گويد: اين کشور پارس که من دارم و داراي اسب‌هاي خوب و مردان نيک است، اهورامزدا آن را به من عطا فرموده است. از مرحمت اهورامزدا من شاه اين کشورم. آريامنه مي‌گويد: اهورامزدا مرا ياري کرد».
* لوح زرين به نام آرشام: لوحي زرين به ابعاد ۸×۱۳ سانتي‌متر به خط ميخي و زبان پارسي باستان که ترجمه آن چنين مي‌باشد:
«آرشام‌شاه، شاه شاهان پارس، پسر اريارامنه، شاه هخامنشي. ارشام مي‌گويد: اهورامزدا خداي بزرگ که بزرگ‌ترين خدايان است مرا شاه کرد او به من سرزمين پارس را عطا فرمود که مردم نيکو و اسبان خوب دارد از مرحمت اهورامزدا اين سرزمين را دارا هستم. اهورامزدا مرا و خانه مرا حفظ کند و اين سرزمين را که دارا هستم نگاهدارد»
اين لوح در اختيار مجموعه شخصي مارسل ويدال آمريکايي است.
* الواح زرين و سيمين داريوش: در سال ۱۳۰۷ خورشيدي ضمن پِي کني ديوار خانه‌اي در محله قديمي «سرقلعه» (يکي از نقاط مربوط به تپه هگمتانه)، لوحي زرين و لوحي سيمين پيدا شد. اين دو لوحِ تقريباً مستطيل شکل به ابعاد ۱۸/۸×۱۹ سانتي‌متر به خط ميخي و به سه زبان پارسي باستاني، بابلي و عيلامي نوشته شده است. محتواي هر دو لوح يکي است و ترجمه آن‌ها چنين است:
«داريوش شاه بزرگ. شاه شاهان، شاه کشورها پسر ويشتاسب هخامنشي، داريوش مي‌گويد: اين است کشوري که من دارم از سکستان آن سوي سغد تا کوشا (حبشه) از هند تا سارد (آسياي صغير) که آن را اهورامزدا بزرگ‌ترين خدايان به من داده است. اهورامزدا مرا و خاندانم را پاس دارد.»
کشف اين الواح معلوم مي‌دارد که داريوش کبير (۵۱۲-۴۸۴ قبل از ميلاد) همچنان که در تخت جمشيد و شوش کاخ‌هاي بزرگي بنا کرده بود، در هگمتانه نيز کاخي به همان عظمت بنياد نهاده بود. لوح نقره‌اي در موزه کاخ مرمر و ديگري در موزه ايران باستان در تهران نگهداري مي‌شوند.
* لوح زرين به نام داريوش دوم: اين لوح زرين به ابعاد ۲۰/۵×۱۸/۵ سانتي‌متر، در ۲۳ سطر و به خط ميخي نوشته شده است. اين لوح در گذشته خارج از کشور نگهداري مي‌شد که توسط موزه ايران باستان خريداري گرديد و اکنون جزو گنجينه‌هاي موزه ايران باستان است. لوح ديگري به ابعاد ۱۶/۲×۱۳ سانتي‌متر يافت شده که داراي ۲۹ سطر به خط ميخي مي‌باشد و در سال ۱۳۳۱ خورشيدي خريداري شد و در حال حاضر در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود.
* لوح زرين به نام اردشير دوم: اين لوح به نام اردشير دوم پسر داريوش دوم هخامنشي به ابعاد ۱۳×۱۳ سانتي‌متر است. اين لوح داراي ۲۰ سطر و به خط ميخي است که بر روي زر ناب حک گرديده است.
* کوزه نقره‌اي به نام خشايارشاه (پسر داريوش اول): اين کوزه از نقره است که قطر دهانه‌ آن ۷/۵ سانتي‌متر و ارتفاع بلندترين قسمت آن ۱۲ سانتي‌متر است. اين کوزه که در گذشته در خارج از کشور نگهداري مي‌شد اکنون در موزه ايران باستان قرار دارد. در قسمت سالم مانده از بدنه آن اين جمله ناقص به خط ميخي خوانده مي‌شود: «… شاه که براي سراي شاهي درست نمود»
* بشقاب نقره نقش برجسته متعلق به اردشير اول: اين بشقاب که طول دهانه آن ۲۰ سانتي‌متر است، توسط موزه ايران باستان خريداري و به کشور بازگردانده شد.
* بشقاب يا جام نقره به نام اردشير اول: اين جام که قطر دهانه آن ۲۶/۷ سانتي‌متر است، داراي کتيبه‌اي به خط ميخي و به زبان پارسي باستان، به نام اردشير اول مي‌باشد که ترجمه آن چنين است:
اردشير شاه بزرگ، شاه شاهان شاه کشورها پسر خشايارشاه، شاه خشايارشاه پسر داريوش هخامنشي که اين جام سيمين را براي کاخ پادشاهي خود درست کرد.
اين بشقاب در اختيار موزه متروپوليتن نيويورک است.
* لوح زرين به نام داريوش دوم: لوح کاملي از طلا به طول ۲۰/۵ و عرض ۱۸/۵ سانتي‌متر که مشتمل بر ۲۳ سطر به خط ميخي و به زبان پارسي باستان مي‌باشد. ترجمه اين لوح که در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود، چنين است:
«خداي بزرگي است اهورامزدا که اين زمين را آفريد، که آن آسمان را آفريد که مردم را خلق فرمود که به مردم شادي داد. که داريوش را شاه نمود. يگانه شاه از ميان شاهان بسيار و يگانه فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار من. داريوش شاه بزرگ شاه شاهان شاه کشورهايي که ملت‌هاي بسيار دارد. شاه اين سرزمين بزرگ دوردست پهناور پسر اردشير شاه. اردشير پسر خشايارشاه خشايارشاه پسر داريوش شاه همامنشي. داريوش شاه گويد اهورامزدا اين کشور را به من عطا فرمود. از مرحمت اهورامزدا من شاه اين سرزمين هستم- اهورامزدا مرا و خانه مرا و سلطنتي را که به من عطا فرموده حفظ کند.»
* لوح زرين به نام داريوش دوم: اين لوح داراي ابعاد ۳×۱۳ سانتي‌متر است و ترجمه آن چنين مي‌باشد:
«خداي بزرگي است اهورامزدا که بزرگ‌ترين خدايانست که اين سرزمين را آفريد که آن آسمان را آفريد که مردم را خلق فرمود که براي مردم شادي آفريد که اردشير را شاه کرد يک شاه از ميان شاهان بسيار و يک فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار.
اردشير شاه بزرگ شاه شاهان شاه کشورها، شاه اين سرزمين مي‌گويد من پسر داريوش داريوش پسر اردشير شاه، اردشير پسر خشايارشاه
اردشير گويد به لطف اهورامزدا من شهريار اين سرزمين دور و وسيع هستم اهورامزدا مرا و سلطنتي را که به من عطا فرموده و خانه مرا حفظ فرمايد».
* ستوني سنگي مربوط به اردشير دوم: علاوه بر لوح‌هاي زرين، قطعه ته ستوني از سنگ داراي نوشته‌اي به نام اردشير دوم در همدان کشف گرديد که اکنون در انگلستان نگهداري مي‌شود و ترجمه آن چنين است:
«مي‌گويد اردشير شاه بزرگ شاه شاهان شاه کشورها شاه اين سرزمين پسر داريوش شاه. داريوش پسر اردشير شاه. اردشير پسر خشايارشاه و خشايارشاه پسر داريوش شاه، داريوش پسر ويشتاسب هخامنشي اين کاخ را به لطف اورمزدا و ناهيد و مهر من ساختم اورمزدا و ناهيد و مهر را از همه بدي‌ها حفظ فرمايند. و آنچه من ساخته‌ام از گزند و آسيب محفوظ دارند».
و بسياري اثر ارزشمند ديگر …
نا به نظر تاريخ‌نويسان و محققين تپه هگمتانه از مهم‌ترين آثار تاريخي همدان و تاريخ ايران محسوب مي‌شود.

مسافرینی که از جاده قزوین- تهران به همدان می‌رسند، قبل از ورود به شهر پس از مشاهده شکوه و هیبت توأم با زیبایی نمونه و بی‌نظیر الوند کوه از دور، اولین منظره‌ای که توجه آنان را جلب می‌کند، تپه هگمتانه و خانه‌های ساخته شده بر فراز و اطراف آن است.هگمتانه به معنی محل تجمع می‌باشد و در منابع باستانی به صورت «هگمتانه»، «اکباتان»، «امدانه» و «همدان» ثبت شده است.

منبع: seeiran.ir