کاخ سروستان یکی از باشکوه ترین کاخهای ساسانیان در ۹ کیلومتری جنوب غربی سروستان فارس و در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی شیراز در میان دشتی وسیع و در مسیر روستای نظر آباد قرار دارد. این بنای عظیم از سنگ و گچ ساخته شده و گنبدها، ایوانها، اطاقها و دهلیزهای متعددی دارد. این بنا از آثار بهرام گور یا بهرام پنجم ساسانی بوده که به وسیله “مهرنرسی” وزیر معروف او که صدارت یزدگرد اول و یزدگرد دوم را نیز عهده دار بوده ساخته شده است. عناصر متشکله ی این مجموعه مشتمل بر کاخ (کوشک)، باغ، پرستشگاه، اقامتگاه زیستی، کانال آب، آبگیر مصنوعی وحصار مستطیل پیرامون بنا بوده است.این بنا جنبه تقدس هم داشته و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است، این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره معماری و پلان پیچیده و کامل تری دارد.

نمای اصلی بنا در ضلع شرقی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچکتر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود که فضای میانی بنا را تشکیل می دهند. در دو طرف، دو اتاق گنبد دار مشاهده می شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می یابد. در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره ای قرار دارد، مجموعه کاخ سروستان قدیمی ترین گنبد آجری کشور را در خود جای داده است. قدمت این مجموعه به دورانهای میان سنگی ونوسنگی تا دوران اسلامی می رسد.

برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفته‌تر در طرحی کلی و جزئیات بنا آن را متعلق به اواخر دوران ساسانی می‌دانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدم‌ها در جهت سبک ساختمانی ویژه‌ای بود که معماری گوتیک را می‌توان تحقق نهایی آن دانست.

در منابعی تاریخی-جغرافیایی اطلاعاتی در باب کاخ ساسان یافت می‌شود. «ابن خردادبه» در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر و عنوان اینکه استخر یکی از قدیمی‌ترین شهرهای پارس است، سروستان را یکی از قصبه‌های آن می‌شمارد. او در آن میان از بنایی یاد می‌کند که عظیم بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شده‌است و مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اتاق‌ها و راهروهای متعددی می‌باشد. او بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می‌دهند.

برای نخستین بار «اوزلی» بنای سروستان را مورد توجه قرار داد. وی در سال ۱۸۱۰ از آن بازدید کرد و شرحی از آن بعنوان یک بنای آجری با یک سبک معمول دوره اسلامی ارائه کرد. در سال ۱۸۴۰ «فلاندن» و «کست» از این محوطه بازدید کردند و یک نقشه افزون بر پنج طرحی که جزئیات قابل توجه آن را برای ما آشکار می‌سازد، تهیه کردند. فلاندن بر این گمان بود که این بنا کاخ بوده و ساختار آن را با تعدادی چار طاقی مقایسه کرده و سپس نتیجه گرفته که به نظر او بنا آتشگاهی از دوره ساسانیان است. مادام دیولافوا، در سال ۱۸۸۰ از سروستان دیدن کرد و نکته‌ای بر تلاش‌های قابل ملاحظه پیشینیان خود نیافزود. او با توجه بیشتر به هماهنگی موجود در جزئیات بنا و دقت در معماری آن بر اساس اندازه‌گیری تقریبی، نقشه‌های بس دقیق‌تر از طرح کست و با توضیحات کامل فراهم آورد.

منبع: نگاه مدیا

      ویکیپدیا